Engellilerde gerçek ve şuurlu beslenmenin değeri
Doğum anı ile başlayan insan ömrü, doğum hatta konsepsiyon öncesi ve doğum ile ilgili pek çok etmenden etkilenmektedir. Bilhassa bebeklik periyodu içerisinde sakatlığa yol açabilecek bir nedenin önlenmesi birden çok değişkene bağlıdır. Ayrıyeten akraba evliliğinin % 17-27 üzere bir oranda görüldüğü ülkemizde, akraba evliliğine bağlı gelişen, metabolik, nörolojik bozuklukların ve sakatlıkların erken tanınması kıymet kazanmaktadır. Bilhassa aile bireylerinden birisinde tanısı konulmuş genetik bir bozukluk varsa, genetik danışmanlık daha da ehemmiyet kazanmaktadır. Çocuklarda engeliliğe neden olan etmenler dört kümede incelenmektedir:
A. Doğum öncesi Gebeliğin bilhassa birinci üç ayında uzun süren yüksek ateş,
Gebelik devrinde geçirilen çeşitli hastalıklar, Gebelikte tabip kontrolü dışında ilaç kullanımı, Alkol, sigara ve gibisi husus kullanımı, Annenin geçirdiği kimi kronik hastalıklar (hipotroidi vb ), Yetersiz ve istikrarsız beslenme, Gebelik sırasında geçirilen kazalar.
B. Doğum sırası Doğum sırasında çocuğun oksijensiz kalması (anoksi), Sıkıntı ve uzun süren doğum, Doğum sırasında beyin zedelenmesi, Erken doğum ve düşük doğum yüklü bebek.
C. Doğum sonrası Kâfi ölçüde anne sütü almaması, Etraf kirliliğine maruz kalması, Uyaran eksikliği, Demir eksikliği,
Merkezi hudut sisteminin enfeksiyon hastalıkları (menenjit gibi), Metabolik hastalıklar (fenilketonüri, hipotroidi vs), Geçirilen kazalar sonucu beyin zedelenmesi.
D. Genetik nedenler Akraba evlilikleri (ailede zihinsel özürlülük nedeni olan genlerin varlığında hastalık ortaya çıkar), Gebelikle Alakalı Engelliliğin Önlenmesinde Beslenme Tedavisi Çocukların sağlıklı olarak doğması annenin istikrarlı ve kâfi beslenmesi, bebeğin ve kendi sağ- lığının korunması ve bu hususta bilinçlendirilmesi büyük ehemmiyet taşımaktadır.
Gebelikte beslenme ile bebeğin doğum tartısı, beyin gelişimi, intrauterin mevt, prematürelik ve preeklampsi ortasındaki ilgi çeşitli araştırmalarla kanıtlanmıştır. Gebelikte anne ve bebeğin sıhhatini olumsuz etkileyen birtakım etmenler vardır: Annenin erken yaşta yahut geç yaşta çocuk sahibi olması Gebelik sayısı Son iki gebelik ortası müddet Gebelikte geçirilen enfeksiyonlar Kullanılan ilaçlar Annenin kronik hastalıkları Işın (radyasyon) alması Besinlerle küf, pestisit ve mantar artıklarının alınması Annenin yetersiz ve istikrarsız beslenmesi Sosyo-ekonomik seviyesi düşük toplumlarda hamile bayanın gebelik sü- resince 6.5 kg yük kazanmasına karşılık, kâfi ve istikrarlı beslenen toplumlarda bu artış 10.5 kg’ı bulmaktadır
Gebelikte kâfi yük kazanamayan bayanların çocuklarının % 14’ü prematüre yahut düşük doğum yüklü (<2500 gram) bebekler olarak doğmaktadır. Gebelik müddetince fetus gelişimi ve başka fizyolojik olaylar sonucu 80.000 kkal harcanmaktadır. Hamilelerde artan güç gereksinmesini karşılamak için adolesan hamilelere günlük 300 kkal ek, başka hamilelere ise 150-200 kkal ek güç verilmelidir. Her yaş kümesindeki bayanlarda ferdî ayrıcalıklar de- ğerlendirilip beslenme durumları saptanmalı, hipertansiyon,
ENGELLİLERDE BESLENME 9 gestasyonel diyabet ve preeklampsi riski göz önünde tutulmalıdır. Kâfi ve istikrarlı beslenme ile günlük protein açığı karşılanabilir. Genel beslenme birincilerinden biri olan proteinin % 60’ının biyolojik bedeli yüksek besinlerden karşılanması, bebeğin büyümesi için gebelik mühletince ortalama 950 g kadar depo edilmesini gerektirmektedir. Gebeliğin son 6 ayında fetus daha süratli büyüdüğü için protein gereksinmesi artar. Ferdî ayrıcalıklar ve değişik etraf şartları dikkate alınarak günlük 9-13 g kadar ek protein önerilmektedir. Günlük besinin çok büyük bir kısmının bitkisel kaynaklardan karşılayan yahut vejetaryen anneler için bu ek 20 g/gün olmalıdır. Beynin katı kısmının % 50-60’ı lipidlerden oluşmaktadır. Gebelikte yahut emziklilikte yağ tü- ketimi bu nedenle çok kıymetlidir. Çoklu doymamış yağ asitlerinin tüketimi (deniz eserleri, ceviz, soya yağı ve yeşil yapraklı bitkiler) bilhassa n-3 kümesi yağ asitlerinden dokozahekzaenoik asidin (DHA) bulunması bebeğin beyin ve hudut gelişimi için büyük kıymet taşı- maktadır. Emziklilikte de anne sütünün yağ asitlerinden α-linolenik asit, eikosapentaenoik asit (EPA) ve DHA’dan güçlü olması çocuğun bağışıklık sistemi ve beyin gelişimi için gereklidir. Karaciğer, balık, süt, tereyağ, yumurta sarısı, havuç, domates ve yeşil yapraklı sebzelerde bulunan A vitamini eksikliğinde prematüre ve düşük doğum yüklü bebeklerde, mikrosefali ve görme kusurları oluşmaktadır. Günlük diyetle hamilelere 800-1000 IU A vitamini verilmesi uygundur. C vitamini, demir, kalsiyum, folik asit, tiamin, riboflavin, pantotenik asit, A ve E vitaminlerinin bedende kullanılmasında tesirlidir. C vitamini antioksidan özelliği nedeniyle hücre zarlarını oksidasyona karşı korumakta ve hür radikallerin olumsuz tesirlerini azaltmaktadır. Gebelik için bir diğer özelliği de bedeni enfeksiyonlara ve toksinlere karşı muhafazasıdır. Yeşil ve kırmızı biber, turunçgiller, domates ve kuşburnunda hayli yüksek oranlarda bulunmaktadır ve günde 60 mg seviyesinde alınması önerilmektedir. Folik asit karaciğer, koyu yeşil yapraklı sebzeler, et, yumurta, süt ve tahıllarda bulunmaktadır. Folik asit eksikliğinde yenidoğan bebeklerde düşük doğum yükü, annede megaloblastik anemi ve yeniden yenidoğan bebeklerde nöral tüp defektleri oluşmaktadır. Nöral tüp defektlerini önleyebilmek için planlanan gebeliklerde, gebelikten üç ay evvel başlamak ENGELLİLERDE BESLENME 10 üzere 300-400 µg/gün folik asit önerilmektedir. Demirin, adolesan hamileler ve sık doğum yapan anneler başta olmak üzere bütün hamilelere eklenmesi önerilmektedir. Hamile bayanlarda artan plazma hacmi, fetus için demir gereksinmesinin artması, birçok yöremizde günlük diyetin tahıla dayalı olması (fitatlar demir emilimini engeller), yetersiz beslenme, çok çay ve kahve tüketimi anemi riskini arttıran etmenlerdir. Günlük 15-20 mg demir gereksinmesi doğal besinlerle yani et, sakatat, yumurta, koyu yeşil yapraklı sebzeler, kuru baklagiller, pekmez, kuru üzüm ve incir üzere besinlerle karşılanabilir. Sık doğumlar, güneş ışınlarından yararlanamama, hareket azlığı, yetersiz kalsiyum alımı, kemik yumuşamasına ve diş çürüklerine neden olmaktadır. Kalsiyum, kalp kası, kemik dokusu ve diş için çok gerekli bir mineral olup süt ve türevlerinde, pekmez, fındık, kuru baklagiller, yeşil yapraklı sebzelerde bulunmaktadır ve günlük 500 mg ek olarak alınması gereklidir. İntrauterin büyüme geriliği, meyyit doğumlar, doğumsal anomalilerin sıklığını çinkodan yetersiz diyete bağlayan birçok araştırma bulunmaktadır. Tek taraflı ve tahıla dayalı bir beslenmenin demir, kalsiyum ve çinko üzere minerallerin emilmesini olumsuz etkilediği ve yetersizliğe neden olduğu bir gerçektir. Et, deniz eserleri, süt ve tü- revleri ile yumurta çinkodan zengindir ve gebelikte 20 mg ek çinko verilmesi uygundur. Deniz eserleri, zenginleştirilmiş tuz iyot için en değerli kaynaklardır. Annenin iyot eksikliği bebeklerde hipotiroidi, ağır büyü- me ve gelişme geriliği, zeka geriliği, konjenital sağırlık ve serebral palsi ile alakası olan endemik kretenizme yol açabilir. Gebelikte alkol kullanılmamalıdır. Alkol fetusta büyüme ve gelişme geriliği, mikrosefali, yarık damak, yüz kemiklerinde az gelişme, eklem anomalileri üzere bozukluklara neden olmaktadır. Gebelikte kullanılan tüm ilaçlar fetusa ziyan verebilir. Bilhassa besinlerin saklanması ve korunmasında kullanılan tarım eserleri, DDT, diazinon, aldrin, malotin üzere haşere öldürücü kimyasal öğeler besinlerle tüketilip doğumsal anomalilere neden olabilirler. Besinlerdeki tarım ilaçlarının cinsi ve ölçüsü bilinmediği için zerzevat ve meyvelerin âlâ yıkanması, ezik, çürük, küflü besinlerin yenilmemesi önerilmektedir. Malnütrisyon bir ya da daha fazla besin öğesinin beden istikrarını bo- ENGELLİLERDE BESLENME 11 zacak formda uzun müddet yetersiz yahut istikrarsız alınması sonucu oluşan bir hastalık tablosudur. Protein güç malnütrisyonu (PEM) gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkelerin en yaygın çocuk sıhhati sıkıntısıdır. PEM’in çocuğun eksik aldığı yahut istikrarsız aldığı besin tiplerine nazaran tiplemesi yapılmaktadır. Marasmus, kwashiorkor ve marasmik kwashiorkor olmak üzere üç kümede incelenmekte ve tedavi usulüne bu tiplere nazaran karar verilmektedir. Dünyada da milyonlarca çocuk malnütrisyonun neden olduğu enfeksiyon, ishal, rikets, kseroftalmi, büyüme ve gelişme geriliği, zeka ve algılama eksiklikleri, demir yetersizliği anemisi üzere çocuk sıhhatini makus etkileyici, hasar bırakıcı ve sonuçta ölümlere neden olan hastalıklar ortaya çıkmaktadır. Beslenme bozukluğunun neden olduğu bu hastalık ayrıyeten, çocuklara do- ğumdan itibaren anne sütü verilmemesi yahut yetersiz verilmesi, protein pahası düşük mamalarla uzun mühlet beslenilmesi, uygun tamamlayıcı besin ve etraf şartlarının olmamasına bağlı öbür hastalıkların oluşumunu kolaylaştırmaktadır. Erken yaşlardaki yetersiz ve istikrarsız beslenmenin, fizikî ve mental gelişimi olumsuz tarafta etkilediği, beslenme şartları düzeltildiği vakit fizikî gelişimin düzelmesine karşılık mental gelişimin düzelmediği değişik araştırmalarla gösterilmiştir. Adolesan çağı süratli büyüme ve gelişme, besin öğeleri gereksinmelerinin arttığı, beslenme yetersizliği ve dengesizliğinin çok olduğu bir dö- nemdir. Beslenme yetersizliği büyüme ve gelişmeyi engellediği üzere cinsel gelişmeyi de berbat tarafta etkilemekte, yeme bozukluklarına (anoreksi nervosa, blumia nervosa ve obezite) neden olmaktadır. Yeme bozukluklarının tarihçesi çok eskilere dayanmakla birlikte, çağımızdaki süratli gelişmeler ve yaşanan karmaşa vakit içinde sıklığının gençler ortasında artmasına neden olmuştur. Adolesanlar kilo vermek emeliyle aç kalma, diyet ilaçları kullanma ve yediklerini kusarak çıkarma üzere sıhhatsiz sistemlere baş- vurarak olağan büyüme ve gelişmelerini engelleyebilirler. Ruhsal dengelerindeki bozukluk yanında beslenme yetersizliğine bağlı cücelik ve uzunluk kısalığı, çok besin tüketiminde bağlı olarak da obez ve sıhhatsiz bir görü- nüm ortaya çıkabilmektedir. Tıp alanındaki süratli gelişmelere birçok enfeksiyon hastalığının önlenmesi, teknolojik gelişmeler, insan vücudunun yerine makinaların alması, hareketsiz bir ömürle birlikte beslenme alışkanlıklarını da değiştirmiştir. Günlük yaşantımızdaki güç harcaması azalırken, şahsî ve ülkelerin gelir ENGELLİLERDE BESLENME 12 seviyelerindeki artış güç yoğunluğunu ve yağ içeriği yüksek saflaştırılmış posası az yiyecek ve içecek tüketimini arttırmıştır. Hazır süratli besinlerin sunumu, besin çeşidinin çoğalması insanlarda vücut kitle indeksinin değişmesine yani şişmanlığa neden olmaktadır. Şişmanlık bugün birçok kronik hastalığın temelinde yer alan ve tedavisi hareketli bir hayat ve uygun beslenme hali ile önlenebilen bir hastalık olarak tanımlanmaktadır. Koroner kalp hastalığının da temelinde şişmanlık, istikrarsız beslenme (enerji ve yağdan varlıklı, posadan yoksul diyet) kan lipidlerinde değişme ve damar içinde tromboz oluşumunun artması yatmaktadır. Serum total kolesterol seviyesinin 200 mg/dl’nin üzerinde çıkması yani kolesterolün kıymetli bir kısmını taşıyan düşük dansiteli lipoprotein (LDL)’in yüksek dansiteli lipoproteine (HDL) nazaran kanda artması ve damar cidarlarında birikerek damar daralması ve sertleşmesine neden olması ve oluşan birikinti aterom plağı olarak tanımlanmaktadır. Günlük beslenmede tükettiğimiz diyetle alınan yağ çeşidi ve kan lipidleri ortasında yakın bir münasebet vardır. Doymuş yağ asitlerini çok içeren süt yağı (tereyağ), hayvansal yağlar, kakao yağı kan kolesterolünü, LDL’yi yükseltir. Tekli doymamış yağ asitlerinden güçlü zeytinyağı, fındık, ceviz üzere besinlerden güçlü bitkisel sıvı yağlar LDL ve HDL kolesterolünü düşürür, n-3 yağ asitlerinden güçlü balık yağı trigliseritleri düşürür. Bitkisel yağların hidrojenlendirilmesi sırasında çoklu doymamış yağ asitleri azalır ve birtakım çift bağlar transizomerlerine dönüşür. Böylelikle doğal yağlarda az olan trans yağ asitleri margarinlerde artar. Katı margarinlere nazaran yumuşak margarinlerde çoklu doymamış yağ asitleri daha çok, trans yağ asitleri azdır. Koroner kalp hastalığının oluşumunda en değerli etmen LDL kolesterolünün oksidasyonudur. Okside olan LDL kolesterol damarlarda birikmeye neden olur. Yanmış, bozulmuş yağlarda ve metabolizmada oksijenli radikaller ile LDL kolesterol okside olabilir. Günlük diyetimizde antioksidan öğelerin (E vitamini, C vitamini, karotenoidler, flavonoidler) bulunması ve gereğince tüketilmesi oksijenli radikallerin yıpratıcı tesirlerini önleyerek hastalık riskini azaltır. Maternal fenilketonüri (fenilketonürili bir bayanın hamile kalması) fetusta mikrosefali, mental retardasyon, konjenital kalp hastalığı, intrauterin bü- yüme geriliği ve dismorfik yüz haline neden olabilir. Fenilketonürili yahut hiperfenilalaninemili annelere gebelikleri sırasında 1 g/kg/gün protein içeren diyetler uygulandığında ve kan fenilalanin seviyeleri 2-6 mg/dl ortasında tutulduğunda mental olarak retarde çocuk ve öbür anomalilere sahip çocuk doğurma riski azalacak yahut ortadan kalkacaktır. ENGELLİLERDE BESLENME 13 Engelli Çocuklarda Beslenme Tedavisi Engelli çocuklarda iki çeşit beslenme bozukluğu vardır: Obezite: Alınan gücün harcanan güçten az olması sonucu oluşur. Kronik beslenme yetersizliğinin en değerli göstergesi olan uzunluk kısalığı, uzun kemiklerdeki gelişme geriliği ve fizikî aktivitenin az olması obezite problemini gündeme getirmiştir. Malnütrisyon: İhtiyaç duyulan besinlerin uzun müddet eksik alınmasıdır. Hareket azlığı olan bu çocuklar (kas distrofisi, kaslarda güçsüzlük, yürüyememe) beslenme açısından iki kümede incelenmektedir. Büyüme gelişme geriliği gösteren ve berbat beslenme tablosu gelişmiş çocuklardır. Malnütrisyonun sonuçları şunlardır: • Fonksiyonel kapasite düşer. • Fizikî aktivite azalır. • Gastrointestinal sistemde fonksiyonlar azalır. • Bağışıklık sistemi olumsuz etkilenir. • Ruhsal fonksiyonlarda, ömür kalitesinde kötüleşme gözlenir. • Büyüme ve gelişme yavaşlar. • Hastalığın maliyeti artar. Klinik Beslenme yahut Tıbbi Beslenme Tedavisi: Hastanede yatan yahut konutta tedavi gören hastaların direkt prognozunu etkileyen ömür kalitesi üzerine fazlası ile tesirli olan takviye tedavisidir. Hangi Hastalara Beslenme Takviyesi Verilmelidir? • Çok kas kaybı olan güçsüz hastada • Protein güç malnütrisyonu gelişmiş hastada • Fizik tedavi ve rehabilitasyon yapılan hastalarda • Çocuğun hiçbir fonksiyonunu yapamadığı durumlarda • Sık enfeksiyon geçirilmesi durumlarında • İlgisizlik ve besin alımındaki zorluklarda • Artan hospitalizasyonda verilmelidir. Beslenmede Temel Unsurlar • Enfeksiyonlara karşı direncin arttırılması, bağışıklık sisteminin güçlendirilmesi • Büyüme ve gelişmenin sağlanması • Diyetin çocuğun yaşına ve beden tartısına ve genel klinik durumuna nazaran ayarlanması ENGELLİLERDE BESLENME 14 • Artan güç ihtiyacının sağlanması • Malnütrisyon gelişiminin engellenmesi, gelişmiş olanlarda en uygun beslenme tedavisinin ve beslenme takviyesinin yapılması Besin Alımını Zorlaştıran Etmenler • Besin çiğnemede zorluk • Besin yutmada zorluk • Yemeği geri çıkarma ve dişleri sıkma, sıkıntı çiğneme • Daima sulu besin alımına bağlı konstipasyon • Besini ağıza götürememe, kendi başına yemek yiyememe • Beslenirken ve besin tüketiminde yetersizlik nedeniyle beslenme takviyesi gereklidir. Hudut Hücrelerinin Oluşumunda Rol Alan Besin Öğeleri • Protein ve lipidler • Sodyum, potasyum ve başka elektrolitler • B kümesi (folik asit, B12, B6 ) vitaminleri • Glukoz rol alır. Hastalarda en çok rastlanılan beslenme problemleri çiğneme, yutma güç- lüğü ve özefajial reflüdür. Özefajiyal reflü gelişmiş hastalara oral beslenme (değişik lezzetteki eserler, günlük beslenme ekleri), gastrostomi tüpleriyle beslenme ve besini red anoreksi hali ve buna bağlı olarak enteral beslenme eserleri önerilmektedir. Bu hastalarda standart polimerik ve konsantre polimerik enteral eserler kullanılabilir. Bu eserler güç, protein, vitamin, mineral ve izelement açısından zengindir. Karnitin, biotin, kolin, inositol ve taurin üzere merkezi hudut sistemini destekleyen besin öğelerini içermektedir. Ayrıyeten bu hastalarda modüler eserlerden karbonhidrat ve protein modülleri de kullanılabilir. Karbonhidrat modülleri maltodekstrin içerirler ve polisakkaritlere nazaran kolay çözünür, sindirilirler. İstikrarsız beslenmede yetersiz besin tüketiminde, genel kas zayıflığında, sıvı beslenmede, kronik beslenme bozukluklarında ve sık geçirilen enfeksiyon hastalıklarında güç kaynağı olarak kullanılırlar. Protein modülleri ise biyolojik pahası yüksek, toz formunda süt proteinidir. Yüksek ölçüde kalsiyum ve az ölçüde yağ içerirler. Genel beslenme yetersizliklerinde, besin tüketiminin azaldığı durumlarda, sık enfeksiyon ve kas gücünün azaldığı durumlarda, büyüme geriliği ve anoreksi durumlarında artan protein gereksinmesini karşılamak için kullanılır. ENGELLİLERDE BESLENME 1 E Vitamini: E vitamini biyolojik aktiflik gösteren tokol ve tokotrienol türevleridir. En kıymetlileri α, β ve γ tokoferoldür. Standart E vitamini aktifliği gösteren α tokoferoldür. Klinikte eksikliğinde nöropati, myopati ve kardiyomyopati görülmektedir. α tokoferol hücre membranları ile etkileşim göstermektedir. C Vitamini: Antioksidan bir vitamindir. Bağışıklık sisteminde, enfeksiyonların önlenmesinde ve demir eksikliği anemisinin önlenmesinde etkin vazifesi vardır. Günlük gereksinme 50-100 mg’dır. Koenzim Q-10: Potansiyel tedavi pahası olan antioksidanlardandır. Koenzim olarak besinlerin beden gücüne dönüşmesine yardımcı olur. Güç üretimindeki tesirinden kaynaklanan fizikî dayanıklılığı arttırıcı tesiri vardır. Gereksinme yetişkinlerde: 30-90 mg/gün’dür. Hastalığın seyrine nazaran ve besin tüketimine nazaran doza karar verilir. Doğal olarak balık ve kırmızı ettte bulunmaktadır. B1 Vitamini: Güç alımı arttırıldığında tiamin alımının RDA’nın (0.5 mg/1000 kkal) üzerinde verilmesi gerekmektedir. Tiamin asetil kolin metabolizmasında presnaptik nöronların salınımında değerlidir. Tiamin yetersizliği kolinerjik sisteme ziyan vermekte ve tiamine bağlı enzim yapısı değişmektedir. D Vitamini ve Osteopeni Riski: D vitamini yetersizliği kalsiyum emilimi ile kemik ve kas dokusunu bozar. Antikonvülsan tedavi gören epileptik çocuklarda D vitamini eklenmesi osteomalasia ve rikets oluşumunu maniler. Folik Asit: Bu cins ilaçlar enzimatik metabolizmaları sırasında kofaktör olarak folik asit kullanarak klinik seviyede folat yetersizliğine (megaloblastik anemi) neden olmaktadır. Tartı kaybı, büyüme geriliği, kaslarda zayıflık oluşmaktadır. Yüksek güçlü, biyolojik kıymeti yüksek proteinden oluşan ve sık öğünler halinde beslenme tedavisi önerilir. Magnezyum: Kemik, protein, yağ asitlerinin oluşumunda, yeni hücre oluşumunda, B vitaminlerinin aktive olmasında, kas gücünün arttırılmasında misyonları vardır. ATP oluşumu için gereklidir. Yetersiz besin öğesi alımı, ENGELLİLERDE BESLENME 16 çoklu ilaç kullanımı, gastrointestinal fonksiyonlarda ve renal tübüler fonksiyonlardaki bozukluk sonucu magnezyum yetersizliği gelişir. Magnezyum yetersizliği sonucu nöromusküler ve kardiyovasküler hastalıklar, endokrin bozukluklar, daima yorgunluk hali görülmektedir. Çinko: Büyümenin sağlanmasında, protein sentezinde, bağışıklık sisteminde özgür radikallere karşı bedenin korunmasında, yapısal enzimatik ve düzenleyici proteinlerin yapısında bulunan vazgeçilmez bir elementtir. 300’den fazla enzimin yapısına girer. Merkezi hudut sisteminde nörosekretuvar eser yahut kofaktör olarak ek misyonu vardır. Nöronların sinaptik veziküllerinde çinko yüksek oranda bulunmaktadır. Bu nöronlar en çok beyinde bulunmakta ve eksikliğinde yapısal olarak protein metabolizması bozulmakta ve malnütrisyon ve gelişme geriliği oluşmaktadır. Günlük gereksinme ortalama 15 mg’dır. Demir: Bu çocuklarda yetersiz alım yanında, demir emilimini azaltan etmenler (fitatlar, tanenler, emilim bozukluğu, proteinden yoksul diyet) demir yetersizliğine neden olmaktadır. Dikkat azlığı ve güçsüzlük üzere belirtilerle hastalığın zorluğunu arttırır. Karnitin: Karaciğer ve böbreklerde elzem aminoasitlerden lizin ve metioninden sentezlenir. En değerli vazifesi uzun zincirli yağ asitlerinin (12 – 18 C) mitokondrial matrikse transferini sağlayarak yağ asitlerinin β oksidasyona uğramasında misyon alır. Oksidasyon eseri olan asetil CoA sitrik asit siklusuna girerek ATP formunda güç oluşumunu sağlar. Karnitin bu özelliğinden ötürü kas dokusuna güç sağlar ve kasın çalışma suratını arttırır. Uzun Zincirli Çoklu Doymamış Yağ Asitleri: Göz ve beyin dokularının gelişimi için gereklidir. Merkezi hudut sistemi, hücrelerin fonksiyonel hale gelmesi, en güçlü antienflamatuvar tesir ve bağışıklık sisteminin güçlenmesi için günlük diyetisyen ve doktorun önerdiği dozlarda omega-3 yağ asitlerinin alınmasında fayda vardır. Konstipasyon: Bu çocuklarda sık görülen kabızlık problemini gidermek için sıvı ve posa alımı arttırılmalı, laksatif tesirli kuru meyve üzere besinler diyete eklenmelidir. ENGELLİLERDE BESLENME 1 İştahsızlık: Hayatın makul periyotlarında görülebilir ve besini red yahut az bir besinle yetinme formunda olabilir. Bu bireylerde depresyon tedavi edilmeli, ilgi cazibeli başarılabilecek uğraşılar bulunmalı, fizikî ağrıların azaltılması, besinlerin cazip formda hazırlanıp sunulması küme içinde, pikniklerde ve çok ısrarlardan kaçınılarak iştahın uyarılması gerekmektedir. Çok Kilo Alımı: Düşük güçlü istikrarlı diyet planlanmalı, yüksek güç içeren besinlerden (abur cubur üzere boş kalori kaynaklarından) sakınmalıdır. Çok kilo alımının önlenmesinde ve boya nazaran beden yükünün dengelenmesinde öğün atlanmamalı, kâfi ve istikrarlı beslenme programları uygulanmalı ve besinler sağlıklı pişirme formülleri ile pişirilmelidir. SONUÇ VE TEKLİFLER Günlük öğün sayısı arttırılmalı, gece beslenme takviyesi verilmeli, yaşa uygun âlâ kalite protein içeren besinler ile vitamin ve mineral dayanağı sağlanmalı, besin alımının zorluğu nedeniyle gastrostomi tüpleri yahut nazogastrik tüpler uygulanmalıdır. Bu kusurlara kâfi güç içeren, bedende yapılmayan unsurlar (elzem yağ asitleri ve birtakım vitaminler) eklenerek, kayıpları karşılamaya yetecek ölçüde su ve organik unsurlar içeren ve beden proteinlerinin korunmasını sağlayacak ölçüde aminoasit sağlayan istikrarlı bir diyet verilmelidir.>Engelli Çocuklarda Beslenme Tedavisi Engelli çocuklarda iki çeşit beslenme bozukluğu vardır: Obezite: Alınan gücün harcanan güçten az olması sonucu oluşur. Kronik beslenme yetersizliğinin en kıymetli göstergesi olan uzunluk kısalığı, uzun kemiklerdeki gelişme geriliği ve fizikî aktivitenin az olması obezite problemini gündeme getirmiştir.
Gereksinim duyulan besinlerin uzun mühlet eksik alınmasıdır. Hareket azlığı olan bu çocuklar (kas distrofisi, kaslarda güçsüzlük, yürüyememe) beslenme açısından iki kümede incelenmektedir. Büyüme gelişme geriliği gösteren ve makus beslenme tablosu gelişmiş çocuklardır.
Malnütrisyonun sonuçları şunlardır: Fonksiyonel kapasite düşer. Fizikî aktivite azalır. Gastrointestinal sistemde fonksiyonlar azalır. Bağışıklık sistemi olumsuz etkilenir. Ruhsal fonksiyonlarda, hayat kalitesinde kötüleşme gözlenir. Büyüme ve gelişme yavaşlar. Hastalığın maliyeti artar.
Klinik Beslenme yahut Tıbbi Beslenme Tedavisi: Hastanede yatan yahut meskende tedavi gören hastaların direkt prognozunu etkileyen hayat kalitesi üzerine fazlası ile tesirli olan takviye tedavisidir.
Hangi Hastalara Beslenme Takviyesi Verilmelidir?
Çok kas kaybı olan güçsüz hastada Protein güç malnütrisyonu gelişmiş hastada Fizik tedavi ve rehabilitasyon yapılan hastalarda Çocuğun hiçbir fonksiyonunu yapamadığı durumlarda Sık enfeksiyon geçirilmesi durumlarında İlgisizlik ve besin alımındaki zorluklarda Artan hospitalizasyonda verilmelidir.
Artan güç ihtiyacının sağlanması, malnütrisyon gelişiminin engellenmesi, gelişmiş olanlarda en uygun beslenme tedavisinin ve beslenme takviyesinin yapılması Besin Alımını Zorlaştıran Etmenler Besin çiğnemede zorluk Besin yutmada zorluk Yemeği geri çıkarma ve dişleri sıkma, güç çiğneme Daima sulu besin alımına bağlı konstipasyon Besini ağıza götürememe, kendi başına yemek yiyememe Beslenirken ve besin tüketiminde yetersizlik nedeniyle beslenme takviyesi gereklidir. Hudut Hücrelerinin Oluşumunda Rol Alan Besin Öğeleri Protein ve lipidler Sodyum, potasyum ve başka elektrolitler B kümesi (folik asit, B12, B6 ) vitaminleri Glukoz rol alır. Hastalarda en çok rastlanılan beslenme sıkıntıları çiğneme, yutma zahmeti ve özefajial reflüdür. Özefajiyal reflü gelişmiş hastalara oral beslenme (değişik lezzetteki eserler, günlük beslenme ekleri), gastrostomi tüpleriyle beslenme ve besini red anoreksi hali ve buna bağlı olarak enteral beslenme eserleri önerilmektedir. Bu hastalarda standart polimerik ve konsantre polimerik enteral eserler kullanılabilir. Bu eserler güç, protein, vitamin, mineral ve izelement açısından zengindir. Karnitin, biotin, kolin, inositol ve taurin üzere merkezi hudut sistemini destekleyen besin öğelerini içermektedir. Ayrıyeten bu hastalarda modüler eserlerden karbonhidrat ve protein modülleri de kullanılabilir. Karbonhidrat modülleri maltodekstrin içerirler ve polisakkaritlere nazaran kolay çözünür, sindirilirler.
İstikrarsız beslenmede yetersiz besin tüketiminde, genel kas zayıflığında, sıvı beslenmede, kronik beslenme bozukluklarında ve sık geçirilen enfeksiyon hastalıklarında güç kaynağı olarak kullanılırlar. Protein modülleri ise biyolojik pahası yüksek, toz formunda süt proteinidir. Yüksek ölçüde kalsiyum ve az ölçüde yağ içerirler.
Genel beslenme yetersizliklerinde, besin tüketiminin azaldığı durumlarda, sık enfeksiyon ve kas gücünün azaldığı durumlarda, büyüme geriliği ve anoreksi durumlarında artan protein gereksinmesini karşılamak için kullanılır.
E Vitamini: E vitamini biyolojik aktiflik gösteren tokol ve tokotrienol türevleridir. En kıymetlileri α, β ve γ tokoferoldür. Standart E vitamini aktifliği gösteren α tokoferoldür. Klinikte eksikliğinde nöropati, myopati ve kardiyomyopati görülmektedir. α tokoferol hücre membranları ile etkileşim göstermektedir.
C Vitamini: Antioksidan bir vitamindir. Bağışıklık sisteminde, enfeksiyonların önlenmesinde ve demir eksikliği anemisinin önlenmesinde faal misyonu vardır. Günlük gereksinme 50-100 mg’dır.
Koenzim Q-10: Potansiyel tedavi kıymeti olan antioksidanlardandır. Koenzim olarak besinlerin beden gücüne dönüşmesine yardımcı olur. Güç üretimindeki tesirinden kaynaklanan fizikî dayanıklılığı arttırıcı tesiri vardır. Gereksinme yetişkinlerde: 30-90 mg/gün’dür. Hastalığın seyrine nazaran ve besin tüketimine nazaran doza karar verilir. Doğal olarak balık ve kırmızı ettte bulunmaktadır.
B1 Vitamini: Güç alımı arttırıldığında tiamin alımının RDA’nın (0.5 mg/1000 kkal) üzerinde verilmesi gerekmektedir. Tiamin asetil kolin metabolizmasında presnaptik nöronların salınımında değerlidir. Tiamin yetersizliği kolinerjik sisteme ziyan vermekte ve tiamine bağlı enzim yapısı değişmektedir.
D Vitamini ve Osteopeni Riski: D vitamini yetersizliği kalsiyum emilimi ile kemik ve kas dokusunu bozar. Antikonvülsan tedavi gören epileptik çocuklarda D vitamini eklenmesi osteomalasia ve rikets oluşumunu pürüzler.
Folik Asit: Bu çeşit ilaçlar enzimatik metabolizmaları sırasında kofaktör olarak folik asit kullanarak klinik seviyede folat yetersizliğine (megaloblastik anemi) neden olmaktadır. Yük kaybı, büyüme geriliği, kaslarda zayıflık oluşmaktadır. Yüksek güçlü, biyolojik bedeli yüksek proteinden oluşan ve sık öğünler halinde beslenme tedavisi önerilir. Magnezyum: Kemik, protein, yağ asitlerinin oluşumunda, yeni hücre oluşumunda, B vitaminlerinin aktive olmasında, kas gücünün arttırılmasında vazifeleri vardır. ATP oluşumu için gereklidir. Yetersiz besin öğesi alımı,çoklu ilaç kullanımı, gastrointestinal fonksiyonlarda ve renal tübüler fonksiyonlardaki bozukluk sonucu magnezyum yetersizliği gelişir.
Magnezyum yetersizliği sonucu nöromusküler ve kardiyovasküler hastalıklar, endokrin bozukluklar, daima yorgunluk hali görülmektedir.
Büyümenin sağlanmasında, protein sentezinde, bağışıklık sisteminde özgür radikallere karşı bedenin korunmasında, yapısal enzimatik ve düzenleyici proteinlerin yapısında bulunan vazgeçilmez bir elementtir. 300’den fazla enzimin yapısına girer. Merkezi hudut sisteminde nörosekretuvar eser yahut kofaktör olarak ek misyonu vardır. Nöronların sinaptik veziküllerinde çinko yüksek oranda bulunmaktadır. Bu nöronlar en çok beyinde bulunmakta ve eksikliğinde yapısal olarak protein metabolizması bozulmakta ve malnütrisyon ve gelişme geriliği oluşmaktadır. Günlük gereksinme ortalama 15 mg’dır.
Bu çocuklarda yetersiz alım yanında, demir emilimini azaltan etmenler (fitatlar, tanenler, emilim bozukluğu, proteinden yoksul diyet) demir yetersizliğine neden olmaktadır. Dikkat azlığı ve güçsüzlük üzere belirtilerle hastalığın zorluğunu arttırır. Karnitin: Karaciğer ve böbreklerde elzem aminoasitlerden lizin ve metioninden sentezlenir. En değerli vazifesi uzun zincirli yağ asitlerinin (12 – 18 C) mitokondrial matrikse transferini sağlayarak yağ asitlerinin β oksidasyona uğramasında misyon alır. Oksidasyon eseri olan asetil CoA sitrik asit siklusuna girerek ATP biçiminde güç oluşumunu sağlar. Karnitin bu özelliğinden ötürü kas dokusuna güç sağlar ve kasın çalışma suratını arttırır.
Uzun Zincirli Çoklu Doymamış Yağ Asitleri: Göz ve beyin dokularının gelişimi için gereklidir. Merkezi hudut sistemi, hücrelerin fonksiyonel hale gelmesi, en güçlü antienflamatuvar tesir ve bağışıklık sisteminin güçlenmesi için günlük diyetisyen ve tabibin önerdiği dozlarda omega-3 yağ asitlerinin alınmasında fayda vardır. Konstipasyon: Bu çocuklarda sık görülen kabızlık problemini gidermek için sıvı ve posa alımı arttırılmalı, laksatif tesirli kuru meyve üzere besinler diyete eklenmelidir.
Yaşamın belli periyotlarında görülebilir ve besini red yahut az bir besinle yetinme formunda olabilir. Bu bireylerde depresyon tedavi edilmeli, ilgi alımlı başarılabilecek uğraşılar bulunmalı, fizikî ağrıların azaltılması, besinlerin alımlı formda hazırlanıp sunulması küme içinde, pikniklerde ve çok ısrarlardan kaçınılarak iştahın uyarılması gerekmektedir.
Aşırı Kilo Alımı: Düşük güçlü istikrarlı diyet planlanmalı, yüksek güç içeren besinlerden (abur cubur üzere boş kalori kaynaklarından) sakınmalıdır. Çok kilo alımının önlenmesinde ve boya nazaran beden tartısının dengelenmesinde öğün atlanmamalı, kâfi ve istikrarlı beslenme programları uygulanmalı ve besinler sağlıklı pişirme teknikleri ile pişirilmelidir.
Sonuç olarak, günlük öğün sayısı arttırılmalı, gece beslenme dayanağı verilmeli, yaşa uygun güzel kalite protein içeren besinler ile vitamin ve mineral takviyesi sağlanmalı, besin alımının zorluğu nedeniyle gastrostomi tüpleri yahut nazogastrik tüpler uygulanmalıdır. Bu hastalara kâfi güç içeren, bedende yapılmayan unsurlar (elzem yağ asitleri ve kimi vitaminler) eklenerek, kayıpları karşılamaya yetecek ölçüde su ve organik unsurlar içeren ve beden proteinlerinin korunmasını sağlayacak ölçüde aminoasit sağlayan istikrarlı bir diyet verilmesi birinci başta yapılması gereken işlerden biri olup ihmal edilmemelidir.
